Köşpendeler - EEE - Qahar-21

Baytabın qeyälı yende Aqbökennen berjolata susıp, Altınşaşqa audı. Altınşaştı yeke-aq ret körgen. Beraq köz aldında payda bolğan suret qarañğı meñereu tünde adasıp jürgen şağında körengen ot tärezde köñelen serpeltep tastadı. Äytse de bereudeñ qosağı turalı oylaudıñ künä yekenen Baytabın jaqsı belede, sondıqtan oylamayın dep Altınşaştıñ beynesen özenen san qudı. Beraq onısına aqılğa boy bermes qeyäl degen asau küş könbey-aq qoydı. Jalğız qalsa-aq Altınşaş qasına jetep kelede, sezemen yereksez oyatıp, özemen berge ber ğajayıp jastıq-şattıq düniesene ala jönelede...
Qazer de Baytabın osınday jağdayda yede. Öze jerde, qeyälı kökte. Ay bağana tuğan, yel jata bastağan. Osı otırğanım jeter yende dep Baytabın ornınan türegele berep yede, kenet Altınşaş beynese tağı da köz aldına tura qaldı. «Men keldem ğoy, qayda barasıñ?» — dep külkege kömelgen kümes tesen körsete yerkeley töbe basınan jebermede. Baytabın kenet boyın bilep ala jönelgen köñel dauılın basa almay, sezem kemesene menep, şattıq teñezende jüze berde. Jas batır osınday top jarıp ulan-asır qimıl yeterdey quanıştı jağdayda otırğanda tünge salqın jel äldeqaydan kökeregen küydergen armanına şipa bolar ber ädeme ünde jetkezde. Entığa tıñday qaldı. Qız äne. Oqta-tekte şıqqan dauıstardan tömenge tusta qız-bozbala altıbaqan teuep jatqanın Baytabın bağana añğarğan. Beraq qeyälında payda bolğan Altınşaştı aydalağa jalğız tastap ketuge qimay, qız-bozbala quanışına män bermey özemen öze bolıp otıra bergen. Al mınau än, burınğı änderdey yemes, jas jegetteñ onsız da lepergen köñelen uşıqtırıp äketep baradı. Bul «Töbe basında nege jalğız otırsıñ, men sene tastap kettem ğoy. Qazer altıbaqandamın, jet jıldam», — dep buyırğan Altınşaştıñ dausı tärezde. Bul ün may qarağay tastağan ottay, jüregene ber jalın lap berep, yende otırğızar yemes. Ol Altınşaştıñ dausın äle künge deyen ber ret te yestegen yemes, al mınau oğan sol Altınşaştıñ dausı sekelde körende. Jürek solay jorıdı. Yestep turğanı Altınşaştıñ äne yekenene jas batır yende kümän keltermede. Sonıñ üne dep bar sezeme, janı, täne ırıq bermey «jür-jürley» bastadı. Äytse de Baytabın ornınan qozğalmay «tek än betep qalmasa yeken» dep tıñdağan üstene qumarlana tıñday tüste. Dauıs şınında da yerekşe yede. Änşe qızdıñ kömeyene toqsan bulbul qonıp alıp, tolıqsi sayrağanday. Jalğız şıqqan än qobız, dombıra, quray dıbıstarınıñ bäreneñ sulu ırğağın ber sazğa tüserep tınıq tünde äldilegendey... Qız ünenen berese özeneñ qızıq däurenemen qoştasqalı turğanday qayğı yestelede, berese janıñdı almas qılıştay kekke qayrar jeger, al key şaqta köñeleñe saya bolar quanış tolqidı... Ber adam bükel älemneñ bar sululıq beynesen öz dausı arqılı özgege jetkezgese kelgendey... Än berde asqaqtap, kökte şarıqtay, ber mezet jel qulpırtqan kögal şöpteñ basınday qulpıra tüsep, nemese jardı urğan teñez tolqınınday küşeye qarqındap, al älden uaqıtta barıp, qara tastı äzer jarıp şıqqan tas bulaqtay aqırın ğana sıldır qağıp älserey, mıñ buralıp jüz qubıldı.
Baytabın yende şıdap otıra almadı, altıbaqan jaqqa jüre berde. Än salğan şınında da Altınşaş yede. Ol bağanağı Kenesarı ordasınan şıqqannan keyen, üyende şıdap otıra almay, altıbaqanğa kelgen. Jastıq degen ber laulağan jalın yemes pe, jürektege qayğını da, Ojarğa degen kekte de, qorğasınday yeretep, özeneñ ıstıq quşağına aymalay qısıp, böten düniege ala jönelgen. Altınşaş däl osı sätte Ojardı umıtıp, qurbı-qurdastarınıñ quanışına yere, altıbaqan tepte, än saldı. Qayğı kölkegen köñelde qızıl şoq jastıqtıñ qızuına jeñgezde.
Baytabın qız-bozbalalardıñ jiınına jetken kezde, Altınşaş altıbaqannan tüste. Aylı tünde aydaladan payda bolğan jas batırdı körep Altınşaş Baytabınnıñ qasına kelde. Ojarmen berge ketken jegette berden tanıdı. Quanıp qalğanday.
— Sau-sälemet qayttıñız ba batır? — dede ol Baytabınğa jaqınday.
Küle qarağan Altınşaş Baytabınğa hor qızınan berde-ber kem körengen joq. Jastıq mereyen, sulu körken jas batırğa ädeye arnap aşqanday, Altınşaş ta aylı tünde bozañqı tartqan aq beten taqay, ülken qaraqat közdere külem-külem yetede. Baytabınnıñ jürege lüpeldep, bar denese küyep-janıp baradı. Boyın biley jönelgen jalın sezemde äzer basıp:
— Özeñez de amansız ba, Altınşaş, — dede, — Ojar ağa ber şaruası bolıp joldağı auılda qaldı.
Kelenşek sılq-sılq külde.
— Ağañız turalı qam jemeñez. Jolın tauıp qaytar.... Men sezdeñ sau-sälemet kelgeneñezge quanıştımın... Jüregem tım alañdaulı yede.
— Nege? — dede Baytabın söz astarına tüsenbey.
Bul kezde Baytabındı qorşağan qız-kelenşekter qaytadan altıbaqanğa qaray bettede. Altınşaş pen jas batır az uaqıt oñaşa qaldı.
— Nege dereñez bar ma, — dede kürsenep Altınşaş, — janıñızdağı serektereñez mağan qauepte körenep yede.
— Yapırmay, sez de solay oylap pa yedeñez...
Altınşaş pen Baytabın söylese kelep beren bere yende şın tanığanday.
Boydı bilegen asau sezem qoya ma, tañ sız berep kele jatqan şaqta, auılğa qaytqan qız-bozbaladan yeben tauıp bölenep, bular keyen qaldı.
Ber apta öte, şıqtana bastağan qalıñ ködeneñ arasında, yeke jas beren-bere aymalay quşaqtap, jastıq mauıqtarın bastı.
Kümes kesedey bop jarqıray tuğan Şolpan juldızı, sender de men tärezde älem betende jarqıray tüseñder degendey, qumar quşağındağı yeke jasqa alıs-
tan jımıñ qağıp qarap turdı.
Baytabın bul qılığın jüregemde örtegen läzzat quanışınıñ qalauı dese, Altınşaş qastasqan yereme degen kekteñ alğaşqı qaytuı dep uqtı.
Osı ber baqıt tünge kezdesken yeke albırt jürekteñ jebek jeptey näzek sezemdere berte-berte ülken mahabbatqa aynaldı.
Yerteñene, yel jatqan kezde Baytabın men Altınşaş osı arada tağı kezdeste. Arğı künge tündere de osılay ötte. Ojar kele qoymadı. Berene bere qumarta tüsken yeke jas, añdığan köz bar yekenen añğarmadı. Künde yel jata Altınşaştıñ qara şapanın jamılıp qara tünde say boyına baratının jäne onıñ tañ sız bere qaytatının Ojardıñ oñ köze men sol köze Sämen bayqap qalğan. Läzzat quanışına berelep, tas qaynarday ıstıq qandarı bulqısıp oynağan yeke jas munı sezbegen. Kündege kezdeseten uaqıttarın añsay kütumen bolğan.
Söytep jürgende arada on şaqtı kün ötep kette. Baytabın bügen de dağdılı ädetenşe sayğa barıp Altınşaştı kütte. Beraq kelenşek kelmede. Tün ortası da auıp kette. Ojardıñ äle qaytpağanın beleten Baytabın, tañğa juıq qalğanda «Altınşaşqa ne boldı?» dep şıday almay urlana kelenşekteñ üyene qaray bettede. Üy mañında suıtqan at, ne bolmasa tünde kelgen kölek körenbeyde. «Ojar äle oralmağan yeken» dep öz oyına sengen Baytabın aq otaudıñ ergesene yetpettey jatıp, üy eşene qulaq saldı. Azdan keyen ol äyeldeñ talmausırağan, qinalğan dausın yestede. Ber sumdıqtıñ bolğanın jürege berden sezde. Atıp turıp, yesekteñ eşenen elgen tiegen julıp tüserep, üyge kerep kelde. Baytabınnıñ berden körgene, qara köleñke üydeñ ortasında teres qarap turğan Ojar boldı. Belegene deyen sıbanıp alğan. Oñ qolında jüze suıq aq qanjar. Ananday jerde tobılğı saptı juan öremde qamşı... Ayağınıñ astında, üstendege köylege para-para bolğan, uzın qolañ şaşı üydeñ teñ ortasına deyen jayılıp, appaq denese qan-qan bop yetpetenen Altınşaş jatır...
Ojar äneuküne Baytabındardan ädeye bölenep qalğan. Ol Taymastıñ bügen-yerteñ keletenen beleten. Taymastıñ Seyten yekeueneñ sözen yestegen-yestemegenene köze anıq jetpeyten-de. Sondıqtan ber sıbıs belengenşe boy tasalağandı jön körgen. Habardar bolıp turudı Sämenge tapsırğan. Körşe auıldıñ qıstauında tığılıp jatqan Ojarğa sazdı jerdeñ sarı jılanınday sıbdırın beldermey jürgen sarı jeget äneuküne Kenesarı men Taymastıñ Altınşaştı şaqırğanın, Altınşaştıñ olardan qattı jüdep şıqqanın, al qazer Baytabınmen köñel qosıp jürgenen jetkezgen. Ojar özeneñ äşkerelengenen tüsengen. Berden Qoñırqulja aulına qaytıp ketuge Altınşaşqa degen aşu tusau bola bergen. Jansız kelep onı ölterep, Kenesarı jasağınan berjolata qaşudı oylağan. Sol telegen orındauğa atın saydıñ ar jağına tastap, yel äbden uyqığa kergende urlana üyene kelgen. Bul kezde Altınşaş jaña ğana Baytabınğa jetpekşe bop kienep jatqan-dı. Qatını oñaşada qolğa tüsken Ojar, oğan tösegeneñ erge jağına tığıp qoyğan qanjarın aluğa murşa bermey, eşten teuep berden yesenen tandırıp tastağan. Sodan keyen Altınşaş közen aşqan kezde auzına oramal tığıp ünen şığartpay, Tayjan men Seytende qalay ustap bergenen yestertep, «Baytabınmen oynas boldıñ» dep qamşınıñ astına alğan. Ol Altınşaştı yende qanjarmen bauızdamaq bop turğan mezgelende üyge Baytabın kerep kelde. Munı kütpegen Ojar, artında tağı keseler bar ma dep qaueptenep säl kederep qaldı. Osı kederu Baytabınğa jette, ol atılğan arıstanday sekerep barıp, Ojardıñ qolındağı qanjarın julıp aldı. Sodan keyen yeke batır jeget arıstan men jolbarıstay ayqasa kette. Baytabınnıñ qolı Ojardıñ tamağına burın jette. Ojar qanşa bulqınğanmen, qurıştay berek qarulı qol bosatpadı. Qos qolımen Ojardıñ öñeşen qısqan qalpında Baytabın qattı da qaldı. Tınısı tarılıp, boyınan quatı qaşqan Ojar älden uaqıtta Baytabınnıñ keudesenen itergen qos qolın bosatıp jeberep, opırılğan tomarday düñk yete quladı. Baytabın Ojardıñ öñeşen sol qolımen qısa tüste de, oñ qolımen jerde jatqan qanjardı alıp, naq jürek tusınan qulaştay urıp sabına deyen kergezde. Yentege demen alıp azdan soñ ornınan türegelde. Ol yende uşıp barıp Altınşaştıñ auzına tıqqan oramaldı julıp tastap, keudesene qolın saldı. Talıqsıp jatqan kelenşekteñ jürege bayau soğuda yeken.
Osı kezde adır basına qızğılt nurın şaşırata tögep kökjiekten kün şete körene bastadı. Azdan soñ örese keñ, şalğını mol dala toyğa dayındalğan qız-kelenşektey, qızıldı-jasıldı jaz ayağınıñ gülene bölenep, saltanattı sänemen şıqqan künde qarsı aldı. Möñeregen siır, mañırağan qoy, oyanğan auıl özeneñ ädettege terşelegemen jaña ğana tınış jatqan dalanı u-şuğa bölede.
Yende Baytabın auıldıñ üreylengen qatın-qalaşın, mal örgezuge yerte oyanğan käre-qurtañ käreyä-aqsaqaldarın soñınan yerte, qanğa boyalğan Altınşaştı jas balaşa yeke qolımen bauırına qısa quşaqtap uzın qara şaşın jerge şubalta, Kenesarınıñ ordasınıñ qasına kelde.
Sergek uyıqtaytın sultan daladağı u-şudı yestep, sırttağı küzetşelerdeñ habarın kütpey, iığına qara qundız eşegen ele sala asığa üyden öze şıqtı.
— Batır, — dede Baytabın teze bügep, Altınşaştı qolınan tüsermey, — basımdı alsañ menekey, men jaña öz qolımmen Ojardı ölterdem. Jazığı boldı.
Kenesarı säl oylanıp qaldı. «Ojardıñ böten de jazığı bar. Öltergeneñ durıs bolğan. Beraq sen de mağan borıştar boluıñ kerek».
— Jaqsı, Baytabın, keştem ber künäñde, — dede sultan älden uaqıtta.
— Yeger ol künämde keşseñez, — dede Kenesarınıñ betene teke qarap, quanışın äzer jasırıp Baytabın, — Arqadan tañdağan qızıñdı beremen degen uädeñez bar yede. Tañdağanım osı Altınşaş bolsın, qiıñız mağan.
— Qidıq, Baytabın.
Adam balasınıñ san aluan qiın jağdayına yete üyrengen Kenesarı, Altınşaştıñ munday küyge qalay jetkenen surağan joq, Baytabınnıñ telegen orındadı da, qaytadan ordasına kerep kette.
Altınşaş yeke jeteden keyen jaralarınan ayığıp, tösegenen basın köterde. Teresaqqan men Ulıtau mañın jaylağan qalıñ Altay, Qarauıl, Taraqtı, Törtuıl, Qozğan, Bağanalı bolıp jinalıp, Altınşaş pen Baytabındı ulan-asır toy jasap qostı. At şaptırılıp, baluan küres te boldı. Bul toyğa jorıqtan qaytqan Ağıbay, Jekebatır, Janaydar, Qudaymende, Buqarbay qatınastı. Toydı Kenesarı öze basqardı.
Kenesarı key jağdayda «Köppen keñesep peşken ton kelte bolmas» degen yeske qağidanı umıtpaytın. Bul oğan tek durıs şeşem tabuğa ğana yemes, alda-jalda tüsken joldarı qauep-qaterge aparıp soğa qalsa, jalğız öze ayıptı bolmas üşen kerekte yede. Bul jolı da söytte. Toy betken tüne jasırın keñeske üzeñgeles serekteren, özene bağınıştı ru basşıların şaqırdı. Olarğa Keşe jüzdeñ jerene köşudeñ kerektelegen ayttı. Aqıldarın suradı. Jinalğandar, qara buqarağa tuğan jerden ketudeñ qiın yekenen tüsense de, böten lajdarı bolmağandıqtan, küz köşuge könde.
Kenesarı mäjeleste beterep dalağa şıqqanında tañ qulaniektenep atıp qalğan yeken. Beraq toy äle taramaptı. Tömenge saydan qız-kelenşekterdeñ, bozbalalardıñ altıbaqan teuep jatqan dabırları, külgendere, söylegendere tınıq tünde sampıldap yestelep turdı. Kenet ber qajırlı dauıs ırğaqtı ände şırqay jönelde. Kenesarı tıñday qaldı.

Uşar köleñ, sağınıp, qonar köleñ,
ärqaşanda, yer jeget, tuğan yeleñ.
Sonıñ ğana jüregen teberenter
Quanışıñ, şattığıñ, qayğı-şereñ...
Onı tastap ketkende alıs jaqqa,
Sozğan qolıñ jeter me ataq, baqqa?
Qanşa jüyrek bolsañ da, ögey jerdeñ
Öz şabısı sanalar arğımaqqa...
Öleñ däl özene arnalğanday, Kenesarı kenet tunjırap kette. «İä, öz yeleñde, öz jereñde seneñ qunıñ bölek. Al böten jaq bunı qalay bağalaydı? Kösememez dep soñınan yere me, joq pa? Şaqıruın şaqırsa da, bulardı äle Jolaman qalay qabıldaydı? Öz yele, öz jere...»
Demek, «Täuekel, ne bolsa da barğan soñ körermez!» degendey, Kenesarı qolın ber-aq sermede de, öz ordasına qaray bettede.
Osı toydan yeke apta ötken soñ, japalaqtap yeñ alğaşqı qar jaua bastadı. Däl osı kezde oñtüstekke qulağı tegule sultan Qaratauda ata-meken jerene ie bop qalğan azğantay Qoñırattan ber jılı habar aldı. «Mädelehan ögey şeşese Hanpadşayım suluğa üylenepte. Taşkentke közen tegep jürgen Buhar ämere Qoqan hanınıñ bul şariğatqa jatpaytın künäkar esen şerkeu yetep Mädelehanğa bükel musılman qauımın qarsı qoymaq äreketene keresepte. Serä, bul ayqas tübe soğıspen beteten şığar» degen. «Ür-rit soq, ür-r-rit soq, soq! — dede yeke özbek töbelesse azban qoşqarlarday mañdayları jarılmay toqtamaytının beleten Kenesarı eşenen, — yeger Buhar men Qoqan soğısar bolsa beren bere älseretpey qoymaydı. Mene däl sol kezde Qoqannan bükel Sır boyın bölep aluğa boladı. Beraq öytu üşen özeñ de küş jinauıñ kerek. Al küşte Keşe jüzsez jinay almaysıñ».
Kenesarı osınday şeşemge kelde. Ol mañayına jinalğan qalıñ äskeren jaz şığa tabısarmız dep auıldarına tarattı. Öze üş jüz töleñgete men qasına yergen bes batırın alıp, küzdeñ qar aralas qara suığında Torğay men Erğız boyındağı Keşe jüz ben Qıpşaqtıñ jerene qaray köşte.
Üşenşe bÖlem

E

Orınbor äskeri gubernatorı graf Vasiliy Alekseeviç Perovskiy, jumsaq orındıqqa şalqaya tüsep, kögelder közen säl jumıp, keñ mañdayın uzın sausaqtı sol qolımen sipay tağı da oyğa kette. «Batıs Seber gubernatorınıñ qaramağınan köşep kelep Keşe jüz yereuelşelerene qosılğan Kenesarı sultanmen tel tabuğa qalay mäjbür bolıp yede?.. İä, iä, ol kezde pomeşikterdeñ tepkesene şıday almağan Orınbor ölkeseneñ basıbaylı qaraşekpendere men kazak-orıstardıñ tügeldey patşa ükemetene qarsılıq körsetken qozğalısı bas-talğan yede ğoy. Ol az bolğanday Arqadan Kenesarı kelep Yelek, Erğız, Torğay boyındağı qazaq auıldarı teges yereuelge şıqtı yemes pe... Orınbor yeke ottıñ ortasında qalmadı ma. Yeke ottı berdey sönderuge küş jetpegen soñ, amal joq, qazaq yereuelşeleremen tel tabuğa mäjbür bolğan joqpız ba?.. Onda da bez yemes, aldımenen Kenesarı sultannıñ öze betem suradı yemes pe? İä, iä, öze surağan. Qalay dep jazıp yede ol sonda hatında?» — Vasiliy Alekseeviç yeluden asıp ketkenene qaramastan, jas jegetterşe ornınan uşıp türegelep, suñğaq boyın tep-tek ustap, ayağın sıptay basıp burışta turğan temer şkaftan ber papkanı alıp eşendege qağazdardı qaray bastadı... «Mene, mene osı qağaz... Ber mıñ segez jüz otız toğızınşı jılı yağni qazaqşa Doñız jılınıñ naurız ayı delengen» Perovskiy yende auzın jıbırlatıp oqi bastadı — «Atamız Abılay hannan bere bez orıs jurtşılığımen ber tuısqan adamday tatu-tätte ömer sürep kele jatır yedek, tek Seber gubernatorınıñ adamdarı maza bermegendekten, amalsız soğısuğa mäjbür boldıq... Al sezdeñ jereñezge keluemezben yeş uaqıtta da Rosseyäğa qas bolmağanımdı aytqım kelede, jäne meneñ osı sözemde joğarı jaqqa jetkezueñezde ötenemen»... Graf qağazdı bılay qoyıp tağı oylana qaldı. «Rosseyäğa qazaqtardı bağındıruda meneñ sayasatım äuel bastan-aq knyaz Gorçakovtekenen özgeşe bolatın... Ölke boyınşa köterelgen orıs mujıqtarınıñ qimılın yeske alıp, men qazaqtardı knyaz sekelde qılıştıñ küşemen yemes, beybet jolmen bağındırğan jön dep belgem, sondıqtan da Kenesarınıñ ötken künäsına keşerem surap, jañağı hatınıñ köşermesen Soğıs ministre Çernışev pen vitse-kantsler Nesselrode mırzağa jebergen yedem ğoy, — Perovskiy aldındağı papkanı tağı aqtara bastadı. — Sol resmi hatım mına qağaz ğoy. «Märtebele mırzalar, yereuel uyımdastırıp bas kötergen Qasım ulı Kenesarı sultannıñ osı jeberep otırğan hatınan, yeger patşa ağzam oğan keşerem estese, onıñ bezge moyın usınıp bağınatının özdereñez de körep otırsızdar». İä, osı hattıñ ayağında budan bılay qaray Orınbor jerene köşep kelgen qazaqtardıñ esene Seber general-gubernatorınıñ kerespeuen ötengen yedem men. Solay dep knyaz Gorçakovqa Soğıs ministre buyrıq ta bergen. Beraq ol buyrıqtı knyaz qalay qarsı aldı? Knyaz aşuğa menep mağan hat jazğan»... — Graf aqırın yezu tartıp külemserede de Gorçakovtıñ hatın tauıp alıp oqi bastadı. — «Orınborğa jatatın qırğız-qaysaqtardı basqaru osı uaqıtqa deyen meneñ oylamağan esem. Bar maqsatım Kenesarınıñ qanquylı tobırınan öz general-gubernatorlığımdı aman saqtap qalu bolatın. Qırğız-qaysaqtarğa köne zamandağıday bostandıqtarıñdı qaytarıp äperem dep senderep, özeneñ yel tonauşılığın bürkey belgen Kenesarı bülenşelegeneñ qaupe küşte. Osı sebepten, oñay mal tabudan göre, yeske zamandağı yerkenşelekteren qaytarıp aludı arman yetep, onıñ soñınan yergender köp».
Graf tağı oylana qaldı.
«Orınbor Ombı yemes. Munda orıs oqığandarınıñ demokratşıl tobı bar. Köterelgen halıqtı Gorçakovtay qanğa batırsam, sol özem sıylasatın, keyde pekeremen sanasatın orıs oqığandarı ne aytadı? Olardıñ da oyın yeske alu kerek. Türkestan tarihı jönendege yeñbekteremen äygele bolğan, özemmen berge jumıs estep jürgen V. V. Velyaminov-Zernov, orıs tüsenek sözdegen jasauşı V. Dal qazaqtardıñ Rosseyä impereyäsınıñ qol astına kerue tübe progresşel jol, sondıqtan olardı qarudıñ küşemen yemes, aqılmen bağındıru kerek degen pekerde yemes pe... Bul oydı osı Orınbor şekara Komisseyäsınıñ bastığı bop köp jıldan bere qızmet estep kele jatqan general-mayor V. F. Gens te qoldaydı. Äytse de osı general-mayor qızıq adam, öze Rosseyä patşalığına bağınbadıñ dep qazaqtarğa qarsı soğısadı, söytep jürep olardıñ jetem balaların üyene jinap jetemhana aşadı. Jäne jurttan jasırıp qazaqtardıñ tarihı men etnografeyäsı jönende yeñbek jazadı. Bular az bolğanday Orınborğa aydalıp kelgen polyaktıñ belgele azamattarı da halıqtı qırğannan göre aqılmen köndergen jön deyde. Osınday oyların Mitskeviçteñ jan ayaspas dosı, Orınbor muzeyen aşqan Tomaş Zan da, şekara komisseyäsında qızmet esteyten darındı aqın İ. V. Vitkeviç te ötken jılı özeme kelep aşıqtan-aşıq ayttı...
Qaramağımdağı qazaq yelen qanğa batırıp, yereuelen basqanda köñeldes sırlastarım, Peterburgtağı belgele orıs ädebietşelere ne aytadı? Özemneñ bauırım, belgele jazuşı Anton Pogorelskiydeñ betene qalay qaraymın? Bäre de qan tögude jek körede, menen berden bezbey me?».
Perovskiy tağı da tunjıray qaldı.
«äytse de men öz oylağanıma jetken yedem. Rosseyä patşalığı men qazaq yeleneñ arasındağı qayşılıq qay türde betetenen Kenesarı da, men de anıq belmegenmen, äzerge qan töges şabuıldı yeke jaq berdey toqtatqan yedek qoy... Batıs Seber şekarasındağı anda-sanda burq yete qalatın janjaldı yesepke almasaq, Orınbor şekarasındağı bekenester men kazak-orıs stanitsaların şabuın Kenesarı berjola toqtattı dese de boladı... Onıñ yesesene patşa ağzam ötken qırqınşı jılı Kenesarınıñ bar künäsın keşerep, amnisteyä berde... Jäne aydalıp, sottalıp ketken tuğan-tuıstarın teges qaytardı...»
Graf berdeme oyına tüskendey ornınan türegelep temer şkaftan yekenşe ber papkanı aldı.
«İä, iä, patşa ağzam meneñ telegem üşen özeneñ burınğı ukazın buzğan joq pa yede? Ol ukazda...»
Perovskiy Ukazğa köz jügertep oqi bastadı. Bul Berenşe Nikolay patşanıñ ber mıñ segez jüz otız segezenşe, qazaqşa İt jılı mamır ayınıñ berende bergen Ukazı yede. Onda «Qılmıstarı üşen arestant rotalarına jeberelgen qazaqtar, merzemde uaqıttarı betkennen keyen de tuğan jerlerene qaytarılmay, äsker qızmetene jaraytın senemdelere soldatqa berelep, al özgelere İrkut guberneyäsına jer audarılsın», — degen.